Niacyna jest łatwo rozpuszczalną w wodzie witaminą, znaną także jako witamina B3 (była odkryta jako trzecia witamina z grupy B) lub PP (od pierwotnej nazwy z języka angielskiego Pellagra-Preventing factor). Witamina B3 to termin odnoszący się do:

  • kwasu nikotynowego (kwasu 3-pirydynokarboksylowego),
  • amidu kwasu nikotynowego, czyli nikotynamidu.

Może być syntezowana przez organizm człowieka z aminokwasu, jakim jest tryptofan. Taki proces zachodzi jednak tylko z udziałem innych witamin z grupy B: B1, B2 i B6 na odpowiednim poziomie. Deficyt nawet jednej z wymienionych witamin prowadzi do zahamowania syntezy niacyny. Taka naturalna synteza nie zapewnia wystarczającej ilości witaminy, stanowiącej dzienne zapotrzebowanie człowieka. Do powstania 1 mg niacyny potrzeba aż 60 mg tryptofanu! Sam tryptofan należy do aminokwasów egzogennych, czyli takich, które organizm nie jest w stanie sam wytworzyć. Konieczna jest zatem odpowiednio zbilansowana dieta, aby dostarczyć witaminę z pożywienia.

Witamina B3 została odkryta w związku z chorobą powodowaną przez jej niedobór. Pelagra i jej epidemia, rozwijająca się na początku XX wieku, wywodziła się z braku niacyny w diecie przez społeczności dotknięte tym schorzeniem. Żywienie w oparciu o kukurydzę, która jest uboga zarówno w niacynę, jak i tryptofan, spowodowało już wcześniej zachorowania w Hiszpanii, a potem w Stanach Zjednoczonych. W 1926 roku Joseph Goldberger ujawnił hipotezę, że pelagrze towarzyszy niedobór witaminy, nazwanej przez niego PP (prevention of pellagra). Współcześnie choroba pelagry niemal zniknęła, przypadki zachorowań pojawiają się w Indiach, w części Chin i w Afryce.

Działanie witaminy B3

Witamina B3 stanowi składnik dwóch koenzymów:

  • NAD+,
  • NADP+.

Poprzez łączenie NAD+ z białkiem wytwarza się enzym o nazwie oksydoreduktaza. Uczestniczy on w metabolizmie wszystkich podstawowych makroskładników z pożywienia: węglowodanów, tłuszczy i białek. Z kolei NADP+ bierze udział w reakcjach biosyntezy, takich jak synteza kwasów tłuszczowych i cholesterolu. Niacyna jest uważana za najbardziej efektywny związek farmakologiczny, zwiększający poziom lipoproteiny wysokiej gęstości (cholesterolu HDL, określanego mianem dobrego cholesterolu) o 15-35%. Przy tym wyraźnie redukuje poziom lipoproteiny niskiej gęstości (cholesterolu LDL, określanego mianem złego cholesterolu) i trójglicerydów, które są jednym z najważniejszych źródeł energii dla organizmu, jednak w przekroczonych normach powodują choroby układu krążenia. Cząstki HDL działają przeciwmiażdżycowo dzięki transportowi zwrotnemu cholesterolu ze ścian naczyń do wątroby.

Niacyna jest niezbędna do syntezy kortyzonu, tyroksyny oraz insuliny, a ponadto do syntezy hormonów płciowych (testosteronu, estrogenów i progesteronu). Witamina B3 wykazuje korzystne działanie na system nerwowy. Poprawia stan psychiczny. Badania wskazują na wspieranie nocnej regeneracji przy odpowiednim poziomie witaminy B3. Poprawia ona ukrwienie skóry oraz wpływa korzystnie na stan włosów i paznokci.

Jaki wpływ wywiera witamina B3 na sportowca?

Niacyna, poprzez udział w przemianie węglowodanów, tłuszczy i białek, wspomaga funkcjonowanie trawienia. Jest istotna w produkowaniu energii. Dzięki właściwemu wykorzystywaniu składników pokarmowych zapewnia zwiększenie poziomu energii w organizmie. Odgrywa istotną rolę w procesach fizjologicznych mięśni. Przyczynia się do ożywienia sprawności mózgu, układu krążenia. Skutecznie wspomaga oczyszczanie organizmu z toksyn. Witamina B3 jest świetnym regulatorem gospodarki energią, gdyż uczestniczy w procesie przemiany glukozy w wysokoenergetyczny związek fosforowy ATP (adenozynotrójfosforan). W tej roli wspomagają ją inne witaminy z grupy B: tiamina (witamina B1) i ryboflawina (witamina B2).

Co się dzieje przy niedoborach witaminy B3?

Niedobór witaminy B3 pojawia się przy nieodpowiednio zbilansowanej diecie. Za brak właściwego poziomu niacyny odpowiada:

  • dieta uboga w niacynę, tryptofan i pozostałe witaminy z grupy B,
  • zaburzenia trawienia lub wchłaniania witaminy B3 z przewodu pokarmowego (np. w chorobie Hartnupów, w której dochodzi do zaburzonego wchłaniania jelitowego i nerkowego aminokwasów, głównie tryptofanu),
  • przyjmowanie leków przeciwgruźliczych w długim czasie,
  • zwiększone zapotrzebowanie na niacynę, wynikające ze zwiększenia procesów energetycznych np. z uwagi na duże ilości spożywanego cukru,
  • nieleczony alkoholizm.

Wysoki wskaźnik niedoboru witaminy B3 jest odpowiedzialny za chorobę zwaną pelagrą. Jej objawy to silne zaczerwienienie i szorstkość skóry, przekształcające się w stany zapalne i owrzodzenia skóry. Z kolei ze strony układu pokarmowego objawami są biegunki, powodujące ogólne wycieńczenie organizmu. W przypadku zaniechania leczenia dochodzi do otępień, utraty pamięci, a nawet śmierci. To jednak skrajne przypadki, które od czasu odkrycia przyczyny schorzenia pojawiają się niezwykle rzadko.

Niewielkie niedobory niacyny skutkują spowolnionym metabolizmem, a w efekcie zaburzoną gospodarką cukrową. Większe deficyty przejawiają się w niedokrwistości megaloblastycznej, wysypce, zapaleniu jamy ustnej oraz problemach związanych z zakłóceniami w funkcjonowaniu układu nerwowego, zwłaszcza bezsenności, zawrotach głowy.

Mimo skuteczności preparatów zawierających niacynę często powodują one występowanie działań niepożądanych, niestanowiących zagrożenia dla życia, a jedynie dyskomfort. Najczęściej wysokie dawki niacyny powodują nagłe zaczerwienienie skóry, uczucie gorąca, a przy tym mrowienie i swędzenie skóry pojawiające się zwykle na twarzy, klatce piersiowej i ramionach. Przyczyną tego stanu rzeczy jest rozszerzenie skórnych naczyń krwionośnych. Tę grupę objawów określa się mianem „flushing”. Mogą one wystąpić już przy niewielkiej dawce 50-100 mg podanej doustnie. Zwykle jednak trwają około godziny i samoistnie przemijają. Przy wielokrotnym suplementowaniu pojawia się tolerancja na lek.

Gdzie występuje witamina B3?

Produkty żywnościowe zawierają niacynę w postaci NAD i NADP, które są hydrolizowane w przewodzie pokarmowym. Wolna niacyna jest absorbowana w jelicie cienkim i transportowana do tkanek, gdzie wbudowuje się ponownie do NAD i NADP. Nadmiar niacyny wydalany jest z organizmu drogą nerkową.

Dzienne zapotrzebowanie na niacynę u dorosłego człowieka wynosi ok. 15-20 mg. Górna wartość, powyżej której mogą pojawiać się objawy przedawkowania u dorosłych kobiet i mężczyzn to 35 mg. W celu zapewnienia możliwości syntezy witaminy B3 w organizmie należy dostarczać tryptofan na odpowiednim poziomie.

Witamina B3 jest wyjątkowa, gdyż zawartość jej w produkcie nie zmniejsza się pod wpływem jego przechowywania czy też obróbki. Największym jej bogactwem jest mięso, a w szczególności podroby (wątróbka) i mięso drobiowe (kurczak, indyk). Ponadto niacynę znajdziemy w rybach, zwłaszcza w tuńczyku, łososiu i makreli wędzonej. Witamina B3 występuje także w drożdżach, jajach, orzechach, w wielu produktach pochodzenia roślinnego i produktach mlecznych. Roślinne źródła witaminy B3 to: brokuł, fasola, groch, korzeń pietruszki, nasiona słonecznika, a także grzyby. Pewną zawartość tej cennej dla zdrowia witaminy znajdziemy także w niektórych gatunkach ziół, takich jak lucerna, kozieradka, pokrzywa, mięta i rumianek. Wśród produktów mlecznych sporo witaminy B3 zawierają twarogi i odtłuszczone mleka. Mniejsze ilości witaminy B3 zawierają owoce awokado, suszone brzoskwinie, pomarańcze, banany, melony.

Wchłanialność witaminy B3 z pożywienia zwiększa obecność innych witamin z grupy B, w szczególności witamina B1, B2, B5 i B6. Ponadto sprawniejsze przyswajanie witaminy B3 zapewnia chrom, fosfor i witamina C.

Utrudnione przyswajanie witaminy B3 odnotowuje się ze względu na działanie alkoholu, leków nasennych, antybiotyków, środków antykoncepcyjnych, kawy, herbaty i cukru.

Źródła tryptofanu w produktach spożywczych to produkty bogate w białko, takie jak twaróg, mleko, mięso drobiowe, ryby. Ponadto znajdziemy go w roślinach strączkowych, a także w szpinaku. Pewne ilości tryptofanu zawierają owoce takie jak banan czy ananas.